Spomenik prirode “Đavolja Varoš” nalazi se u ataru sela Đake, jugoistočno od Kuršumlije.
Do njega se dolazi skretanjem sa puta Niš-Kuršumlija-Priština kod Sastavaka, zatim uzanim asfaltnim putem do sela Zebice (5,7 km), pa dobrim asfaltnim putem do ulaska u zaštićeno područje (3 km) i pešice do vidikovca (900 m). Do Đavolje Varoši se može doći i pešice iz Prolom Banje takozvanom “Stazom zdravlja”, preko Prolomske planine, u dužini od 11 km, za dva i po sata veoma napornog hoda.
Ovaj prirodni spomenik čine dva, u svetu retka prirodna fenomena: zemljane figure kao specifični oblici reljefa, koji u prostoru deluju vrlo atraktivno, i dva izvora jako kisele vode sa visokom mineralizacijom.
Atraktivnost fenomena dopunjuje prirodni ambijent koji oko zemljanih figura deluje surovo, skoro mistično, a u širem okruženju živopisno i pitomo.
Zemljane figure
Zemljane figure („piramide”, „glavuci” ili „kule”) su u dolini Žutog potoka, između Paklene i Đavolje jaruge. Đavolju varoš čine 202 figure, različitog oblika i dimenzija, visine od 2 do 15 m, širine od 0.5 do 3 m, sa kamenim kapama na vrhu. Rezultat su specifičnog erozivnog procesa koji traje vekovima: obrazuju se, rastu, menjaju, skraćuju, nestaju i ponovo stvaraju.
Ovi oblici reljefa nastali su delovanjem kišnice na nekadašnju topografsku površinu, koju čini veoma rastresit, ali čvrst materijal. Spiranjem peska i šljunka ispod manjih ili većih kamenih blokova ostaju figure u obliku kula ili piramida.
Zemljani stubovi su građeni od tri sloja različitog sastava: u podlozi je sloj laporca debeo do 1 m, u sredini žućkasta glina debela do 3 m, a iznad nje je najdeblji sloj od peščara, pokriven andezitskim pločama, koje kao pravi kišobran štite rastresitu podlogu od razaranja i odnošenja. Materijal od koga su glavuci, čvrsto je vezan i obložen korom od gvožđevitog, limonitskog cementa.
Ovaj geomorfološki fenomen je jedinstven u našoj zemlji i vrlo redak u svetu. U Evropi ima sličnih pojava u Alpima (sa obe strane prevoja Brener u Austriji i Italiji, kod Bolcana, zatim u Valerijenu, u pokrajini Gornja Savoja, u Francuskoj i dr.). Međutim “kule” u Đavoljoj Varoši su većih dimenzija i znatno postojanije, pa je ovo najpoznatiji spomenik prirode ove vrste u Evropi. U svetu je bila poznatija “Bašta bogova” u SAD.
Legenda
Postoji mnogo legendi o nastanku Đavolje Varoši. Po jednoj legendi figure predstavljaju okamenjene svatove koje su po nagovoru đavola hteli da venčaju brata i sestru. Po drugoj, to su okamenjeni đavoli što su ih nadmudrili đaci u opkladi, a po trećoj legendi zemljane skulpture predstavljaju đavole kojih su se ljudi oslobodili prenoćivši jednu noć pored crkvišta Sv. Petke, u neposrednoj blizini zemljanih figura.
Ovaj vredan lokalitet stavljen je pod zaštitu još 1959. godine. Đavolja varoš je još 1995. godine Uredbom Vlade Republike Srbije proglašena za prirodno dobro od izuzetnog značaja i stavljena je u prvu kategoriju zaštite. Ukupno je zaštićeno 67 ha površine. Đavolja Varoš je jedini predstavnik Srbije u izboru za „7 svetskih čuda prirode“.
Crkva Svete Petke
Crkva Svete Petke u Đavoljoj Varoši podignuta je na temeljima crkve iz 13. veka. Crkva je sagrađena od drveta.
Jedna od legendi o Đavoljoj Varoši kaže da figure predstvaljaju okamenjene đavole koje su ljudi dugo nosili na leđima, trpeći zlo i nevolje. Prenoćivši pored crkve Svete Petke, ljudi su se otarasili svojih demona i oni su ostali ukamenjeni.
Saski rudnici
U Đavoljoj Varoši se nalaze originalni Saski rudnici. U 13. veku Uroš je doveo pleme Sase da rudare ovim krajevima pošto je čitav predeo oko Radan planine izuzetno bogat rudom, pogotovo rudom gvožđa, aluminijuma, zlata i srebra. Ulazi na rudarskim oknima su veoma uski s obzirom da su Sasi bili veoma vešti rudari. Izvađenu rudu su transportovali u mesto Rudare i na tom mestu je obrađivali. U Đavoljoj Varoši je istraženo jedno rudarsko okno, proširen mu je ulaz i predpostavlja se da mu je dužina približno 800m.
Mineralni izvori
Hladne retke mineralne vode – U neposrednoj okolini Đavolje Varoši su dve vode neobičnih svojstava. “Đavolja voda” je hladan i ekstremno kiseli (pH 1,5) izvor sa visokom mineralizacijom (15 g/l vode), a nalazi se u “Đavoljoj jarugi”. “Crveno (Đavolje) vrelo” je drugi izvor, nešto dalje od prvog i bliže ulazu u zaštićeno područje, sa pH vrednošću od 3,5, i sa nizom opštom mineralizacijom (4.372 mg/l vode).
Izvor: tokursumlija.rs, Foto: tokursumlija.rs
